Velimirovi dvori selo Kljuc

Selo Ključ udaljeno je 4,5km od Mionice, u samom centru sela, na mestu gde reka Lepenica pravi jednu veliku krivinu probijajući se kroz padine stenovitih brda nalazi se arheološki lokalitet Velimirovi dvori koji je, 1979. godine, proglašeni za spomenik kulture od velikog značaja za Republiku Srbiju.

Prvi arheološki radovi na lokalitetu Velimirovi dvori u Ključu obavljeni su 1978. god. od strane zavoda za zaštitu spomenika iz Kragujevca.

Postoje dve legende o nastanku Velimirovih dvora. Po prvoj Velimir je vazal sultana i učestvuje u bici pod Beogradom 1521. i za zasluge u slžbi dobija na upravu spahiluk koji obuhvata Kluč i još nekoliko sela. U Ključu gradi svoje ”dvore” – utvrđeni feudalni zamak- grad odakle upravlja svojim posedom . Legenda se proteže i dalje na njegove sinove koji su obnovili manastir Ribnicu kod Mionice.

Po drugoj legendi Velimir je bogati feudalac kneza Lazara. Bio je vrlo bogat i imao je tri sina. Jedan mu se sin udavio u Lepenici, a drgi je pao sa konja na Božić  i poginuo. Kad to vide nesrećni otac on trećeg zatvori u kulu, pa ga nikud nije puštao, nego ga je tu hranio i čuvao, samo da mu se nebi  kakva nesreća dogodila. U jesen mu donese zrelo grožđe, pa je dete po tome znalo koje je doba godine. Ali ga iz grozda ujede zmija i tako i treći sin žalosnom ocu ostane mrtav. Narod priča da ga je prokleo car Lazar što ga nije lepo dočekao i ugostio kada je jednom dolazio u Mionicu.

Ostaci Velimirovih dvora se sastoje od jednog zarušenog ogradnog zida, dužine oko 40m, na kome se može uočiti mesto ulaza ili nekadašnje kapije, zatim od delova jako urušene građevine, crkve, koja se nalazi istočno od zida i jedne građevine, kule, izgrađene južno od ulaza u zidu, a koja se prislanja na sam zid. Crkva je bila fresko slikana, međutim danas nema sačuvanih delova živopisa, iako se na ulazu i zapadnom zidu uočavaju tragovi fresko bojenja sa fresko malterom koji je ispran.

Zanimljivu i pomalo zagonetnu pojavu pretstavlja objekat koji se naziva ”kula” i koji je dosta dobro očuvan. To je kružna građevina prečnika 3m sa zidovima debelim od 0,7 do 0,9m, a visoka 6,5m sa uskim pravougaonim prozorima na gornjem delu građevine. Jedni smatraju da je to neka vrsta isposnice, ”moljnice”. Većina današnjih autora smatra da je ovo mutvak – prostorija za pripremu hrane, mada tome protivreči činjenica da nisu zapaženi tragovi čađi na zidovima u unutrašnjosti građevine.

Dakle o lokalitetu Velimirovi dvori mora se govoriti kao o jednom sačuvanom kompleksu građevina iz poznog srednjeg veka, koje je moglo da bude sedište feudalnog poseda – dvor nekog značajnog feudalca o kome su sačuvane zanimljive legende i predanja u narodu ovog kraja.